Lezing door Han van der Horst

Titel: "Delfshaven, gefnuikte stad" - overleven tegen de verdrukking in

Datum: 26 oktober 2019
Locatie: lesruimte bij Ankie Verbeekzaal, Tussenwater Rotterdam (was aanvankelijk: Pelgrimvaderskerk)

Wij prijzen ons gelukkig dat de historicus Han van der Horst dit jaar voor ons de jaarlijkse lezing wilde houden.

De geplande locatie was aanvankelijk de Pelgrimvaderskerk, maar werd uiteindelijk de leerzaal achter de kerk, aan het Tussenwater.

Om deze lezing onder de aandacht te brengen verspreidden wij een aantal posters en daarvan afgeleide leafles en tevens het onderstaande persbericht:

De Leerzaal, alweer zo’n verborgen pareltje van Delfshaven: Achter de Ankie Verbeekzaal, die zaal met de presentatie van de Pelgrimvaders, de Consistoriekamer, dat is die kamer met al die portretten van predikanten uit het verleden van de Pelgrimvaderskerk, is er nog een zaal met een grote tekening van Historisch Delfshaven en afbeeldingen van de verschillende geveltjes en daklijsten langs de haventjes van Delfshaven: de Leerzaal.

In die zaal vond op 26 oktober 2019 de lezing plaats van Han van der Horst met als thema “Delfshaven, gefnuikte stad”. Voor 80/90 toehoorders vertelde hij over een stadsdeel dat in het verleden vaak tekort gedaan is. Han is historicus en publicist, afkomstig uit Schiedam. Zijn beeld van Delfshaven is gevormd in de jaren ’50: als je vanuit Schiedam naar de stad (Rotterdam dus) ging, met het trammetje, kwam je langs Delfshaven, over een brug die vaak openstond, voor je in Rotterdam aankwam.

Inhoud lezing (transcript door Maarten Rensen)

Een beeld uit het verleden: 1687. Een grote gebeurtenis in Rotterdam. Koningin Maria Sofia van Portugal, kort daarvoor (met de handschoen) getrouwd met koning Pedro II komt per schip door Rotterdam op weg naar haar echtgenoot in Portugal. Zij ontscheept echter niet in Rotterdam. Eerst in Delfshaven stapt ze over op het jacht van de stadhouder Willem III, om vervolgens verder te varen naar den Briel, waarna met een Engels fregat doorgereisd werd naar Portugal. Ook hier veel festiviteiten en muziek. Voorwaar, een internationaal gebeuren van belang. Maar in tegenstelling tot Rotterdam waren er geen uitgelopen prominenten: Delfshaven had geen prominenten. Delfshaven was een belangrijk decor maar niet meer dan dat: een onderdeel van Delft en daarmee een “quantité negligeable”.

Terug in de tijd: naar de middeleeuwen. De politiek was niet, zoals heden ten dage, gericht op gelijke rechten maar juist op het maken van verschil: steden streefden naar het verkrijgen van privileges van, in dit geval de graaf van Holland. Delft had al sedert de 13e eeuw stadsrechten, naast Dordrecht en Geertruidenberg. In 1340 verwierf ook Rotterdam stadsrechten. Vervoer ging grotendeels via het water. Er waren twee noord-zuid routes in het graafschap, de ene langs de Amstel, Gouwe en de Ijssel, de andere langs de Vliet en de Schie via Delft en Overschie naar Schiedam. Behalve stadsrechten kreeg Rotterdam toestemming om vanaf de Schie bij Overschie een kanaal te graven naar de Rotte (de Rotterdamse Schie), waarmee Rotterdam direct aan de noord-zuid verbinding kwam te liggen. Hier was de stad Delft niet blij mee: ze hadden en bloeiende industrie (bier en laken) maar geen mogelijkheden dit via een eigen verbinding met de Maas te exporteren: ze waren afhankelijk van Schiedam of Rotterdam.

In 1389 kreeg Delft van graaf Aelbrecht van Beieren (ook graaf van Holland) toestemming tot het graven van de Delfshavense Schie, van Overschie naar de rivier, om daar een eigen haven aan te leggen: Delfshaven. Rondom de sluis die in Schielands Hoge Zeedijk gebouwd werd ontstond een nieuw stadje, of stad naar de toenmalige begrippen. Die haven was een succes, niet alleen voor handel en transport maar ook voor visserij. Al in de 15e eeuw werd en tweede haven gegraven. In 1488 werd Delfshaven nagenoeg volledig platgebrand door Jonker Frans, die vanuit Rotterdam in die periode de hele regio terroriseerde, een tegenslag die binnen enkele decennia overwonnen werd. Het succes van Delfshaven werd hiermee zelfs bedreigend voor de moederstad. Delft voelde zich dus genoodzaakt beperkende maatregelen te treffen tegen een te snelle groei van Delfshaven.

Vooral toen een grote brand in 1536 Delft grotendeels verwoestte werd woningbouw en vestiging van bedrijvigheid in Delfshaven ernstig beperkt. Een treffend voorbeeld hiervan is het VOC-Zeemagazijn: dit is niet, zoals je zou mogen verwachten, een pakhuis, stapel- en handelsplaats van goederen verworven via de internationale handel. Die handel (en daarmee de verdiensten) moest en zou plaatsvinden in Delft. Het zeemagazijn was slechts bedoeld om de VOC-schepen de bevoorraden.

De opstelling van Delft om Delfshaven kort te houden had een verstrekkend effect: kerkelijk viel Delfshaven ook onder Delft. Toen een dominee, – we hebben het inmiddels over 1638 – , was overleden en door de stad Delft een nieuwe predikant werd aangesteld voerde een deel van de bevolking van Delfshaven actief oppositie. Deze opponenten werden in eerste instantie “ontpoorterd” (hun rechten ontnomen als ingezetene van een stad). Dit besluit is later wel teruggedraaid maar toen was het leed al geschied: De opponenten waren al in overleg met Rotterdam en met hulp en ondersteuning van die kant (grond, belastingvoordelen, subsidies) vertrok op een nacht ongeveer de helft van de Delfshavense haringvloot naar Rotterdam.

tekst gaat verder onder de foto

inhoud lezing (vervolg)

De Franse tijd (1795) was ook voor Delfshaven een tijd van vernieuwing: een comité riep de onafhankelijkheid van de stad Delfshaven uit en begon een zelfstandig bestuur. Een eerste besluit: het inrichten van een begraafplaats aan de Schie, in plaats van wat tot dan toe gebruikelijk was, het begraven in de kerk. Die begraafplaats heette meer dan een eeuw na dato in de volksmond nog steeds het kezenkerkhof. (Kees is een scheldwoord voor patriot). Deze eerste onafhankelijkheid was van korte duur: in 1801 vond een tijdelijke restauratie plaats. In 1811 werd Delfshaven door een besluit van Napoleon definitief losgemaakt van Delft. Overigens werden in de Franse tijd ook alle stedelijke privileges afgeschaft, de later aantredende koning Willem I vond dat wel handig en liet dat dus maar zo.

Economisch was het geen florissante tijd: de VOC was failliet, voor de monding van de havens was de rivier aan het verzanden: de Ruigeplaat (nu Schiemond). Met Schiedam werd Delfshaven een centrum van het brandersbedrijf, een sterk vervuilende industrie met veel ongezonde restproducten. Maar waar in de hoogtijdagen wel veel aan werd verdiend. In de jaren van zelfstandigheid is Delfshaven nooit echt een welvarende stad geworden, ondanks het doorgraven van de Ruigeplaat in 1870, waardoor Delfshaven toegang bleef houden tot de rivier. Zowel in 1841 als in 1860 verzocht Delfshaven opgenomen te worden in Rotterdam. Beide keren voelde Rotterdam daar niet voor. Uiteindelijk in 1886 gingen Delfshaven en Rotterdam op in een nieuwe stad.

Waarom toen wel? Het grondgebied van Delfshaven strekte zich uit tot pakweg waar nu het Westen is. En omdat het grondgebied van Rotterdam was volgebouwd gingen de bouwondernemers (waaronder de heer Gouverne, wiens naam nog voortleeft in de gelijknamige straat) door over de grens van Delfshaven. Op een grote afstand van de stad Delfshaven zodat toezicht en handhaving moeilijk was, en Delfshaven geen middelen en mogelijkheden had zorg te dragen voor een goede infrastructuur (riool, vuilophaal). Waardoor Rotterdam met de stinkende gevolgen daarvan werd geconfronteerd in de vorm van een volstrekt vervuilde Coolpolder.

En wat waren de gevolgen? Delfshaven lag ongeveer halverwege Rotterdam en Schiedam. De verbindingsweg was altijd Havenstraat–Mathenesserdijk, met een brug over de sluis bij de Aelbrechtskolk. De stadsbouwmeester G.J. de Jongh was verantwoordelijk voor de doorbraak van de Schiedamseweg en in een later stadium het graven van de Coolhaven om via de Parksluizen een betere verbinding te krijgen tussen de Schie en de rivier. Eerst in de jaren ’60 werd Delfshaven definitief afgesloten van de rivier omdat toen de Westzeedijk in het kader van de Deltawerken op Deltahoogte werd gebracht.

Met dank aan de vrijwilligers op deze dag: Wim Voogdt, Rosemarie van Marion Hoeben, Angelique van Benthem

Dit project werd mede mogelijk gemaakt door Opzoomer Mee en de Gebiedsorganisatie Delfshaven

Stichting Genootschap Historisch Delfs Haven
KvK: 69154589 
Postadres: Voorhaven 89, 3025 HE Rotterdam